Historia Chmielnika – świętokrzyska wielokulturowość

Gdy jedziemy szosą nr 73 z Kielc w kierunku Tarnowa, musimy minąć malutki Chmielnik (niecałe 4 tys. ludności). Z perspektywy tras przelotowych i obwodowych nie znajdziemy wiele zachęcającego by zjechać. Dla mnie to naturalny odruch – w odwiecznym odkrywaniu historii lokalnej. W tym przypadku to historia Chmielnika. Akurat tego dnia miałem chwilę czasu, bo w miasteczku miałem przesiadkę autobusową.

W czasach królewskich, tego typu miasta, jak np. Chmielnik, były zazwyczaj wielokulturowym tyglem, gdzie obok Polaków, w dużych proporcjach żyły inne nacje. We współczesnej Polsce, która na tle innych rozwiniętych państw świata jest niezwykle monoetnicznym krajem, wydaje się to osobliwe (wręcz antynarodowe) lecz w tzw. złotym wieku (Rzeczpospolita Obojga Narodów [RON] gł. w XVI wieku), Polacy stanowili ledwie połowę ogólnej populacji królestwa (ok. 45% w 1618 roku).

Wprawdzie istniały regiony gdzie obcy żywioł kulturowy dominował (np. ówczesne województwa kijowskie, mińskie, smoleńskie i szereg innych kresowych, gdzie w zasadzie polska była tylko administracja i szlachta). Jednakże wieloetniczne relacje, z różnych przyczyn historycznych, kształtowały się także w głębi, rzekłbym rdzeniu, Królestwa Polskiego. Na przykład obecne woj. świętokrzyskie (w XVI wieku stolica regionu była w Sandomierzu – przyp. autora), składało się w dużej mierze z pierwiastka żydowskiego. Innymi z kolei były społeczności reformacyjne. Dziś nie kojarzymy starej Polski z różnymi odłamami protestantyzmu. A jednak – to w tamtym okresie podjęto nawet budowę polskiego kościoła narodowego (gł. ariańskiego), by potencjalnie w przyszłości zastąpić nim rzymski katolicyzm.

Geneza sukcesu Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Ogólnie rzecz biorąc RON była krajem-celem, dla wielu przybyszy europejskich. Trochę jak XIX-wieczna Ameryka. Dzięki takim, niepowtarzalnym walorom Królestwa Polskiego na tle Europy (silne fundamenty najdłużej władającej linii jagiellońskiej, potęga gospodarcza (w tym największy eksport na kontynencie m.in. drewna, zboża, soli i metali), quasi-demokracja (szlachecka) oraz szeroka tolerancja religijna), sprzyjała wszelkiej maści uciekinierom z nasączonego prześladowaniami Zachodu.

To wtedy względnym spokojem mogły się cieszyć różne mniejszości religijne. Wówczas doszło do największego napływu Żydów z Europy Zachodniej, gdzie byli często prześladowani. Tak było też m.in. z braćmi czeskimi (wywodzący się z husytyzmu, prześladowani w Czechach, osiedlali się min. w Wielkopolsce) albo mennonitami (wywodzący się z anabaptyzmu, prześladowani w Niderlandach, osiedlali się gł. na Pomorzu Gdańskim, Żuławach i w dolinie dolnej Wisły). Każda z tych grup, prócz własnych zwyczajów i obrządków religijnych, przywoziła ze sobą 'bagaż’ w postaci stosunków społeczno-cywilizacyjnych, i praktykując je w dalszym ciągu, przyczyniali się do kolonizacji oraz rozwoju m.in. gospodarczego, danego regionu Polski. Nie będę się dziś rozpisywał dogłębnie nad genezą i historią sławetnej tolerancji religijnej, temat zasługuje na duży, odrębny wpis.

Chmielnik po raz pierwszy był wzmiankowany w 1241 roku, jako osada, pod którą doszło wówczas do poważnego starcia pomiędzy wojskami polskimi a mongolskimi (tak, to pustynne niegdyś imperium zapędziło się aż do Europy). Fakt przynależności do konkretnego właściciela (w tamtym okresie miasta mogły być królewskie (jakbym to dziś napisał, państwowe), prywatne bądź biskupie – przyp. autora) warunkował z reguły przewodnią religię w jego włościach. Podobnie było tutaj.

Historia Chmielnika – Arianie

Wieś, była początkowo katolicka, bo takiemu zwierzchnictwu administracyjnemu podlegała. Pierwszą, chmielnicką parafię p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, erygowano w 1354 roku. Chmielnik począł się trwale rozwijać pod rządami jednego z jego właścicieli, dziedzica Jana Oleśnickiego, który jednocześnie był gorącym zwolennikiem XVI-wiecznej reformacji. Z jednej strony założono wtedy rynek z prawem do organizacji jarmarków i nadano lokację miejską (w roku 1551). Jednak było to okupione zmianą przewodniej roli religii, z katolicyzmu na rzecz arianizmu. Wnet z tutejszej parafii wypędzono księdza, spalono plebanię a kościół zamieniono w zbór protestancki.

Po interwencji Kościoła, w 1607 roku, świątynia ponownie stała się katolicka. To i tak nie miało już większego znaczenia, w obliczu dalszych rządów Oleśnickich, tym razem jego synów, Samuela i Mikołaja. Ci wybudowali w Chmielniku szkołę oraz zbór ariański, gdzie odbywały się cykliczne zjazdy (synody, lata 1644-1676) zwolenników reformacji w królestwie. Mimo nieco mitologizowanej tolerancji religijnej okresu RON to katolicy nadal w tego typu miejscowościach byli szykanowani przez oficjalną, miejscową władzę.

Ariański etap historii miasteczka kończy się wraz z wypędzeniem tejże grupy religijnej z Polski, w drugiej połowie XVII wieku. Kolejni, elekcyjni królowie już nie byli tacy skorzy do utrzymywania względnej tolerancji w Rzeczpospolitej. To, w połączeniu z sympatyzowaniem wielu polskich arian, ze Szwedami (w wojnie polsko-szwedzkiej opowiedzieli się w większości za tymi drugimi), powoduje wypędzenie i zniszczenie tej grupy religijnej. Jak na ironię zbór ariański w Chmielniku zniszczyli właśnie Szwedzi.

chmielnik ratusz

Ratusz w Chmielniku. Na nim dwie znaczące daty – pierwszą wzmiankę o miejscowości (1241) oraz uzyskanie praw miejskich (1551).

chmielnik rynek

Rynek w Chmielniku.

chmielnik rynek

Zabytkowa studnia miejska na Rynku.

chmielnik rynek
chmielnik rynek

Dzisiejsza zabudowa Chmielnika to zabudowa współczesna, z wtrąceniami z przełomu XIX/XX wieku. Wcześniej jak wszystkie takie miejscowości w historycznej Małopolsce była raczej drewnianą, co stanowiło poważne zagrożenie ogniowe. Ostatni duży pożar w 1876 roku zniszczył w Chmielniku doszczętnie 208 domów.

chmielnik rynek

Historia Chmielnika – Żydzi

Życie nie lubi próżni. Niebawem w miejsce protestantów, zaczęli do Chmielnika napływać Żydzi m.in. z Hiszpanii, gdzie byli prześladowani. W międzyczasie zmienił się właściciel miasteczka. Nowy – Krzysztof Gołuchowski – uznał, iż społeczność żydowska, wydatnie może się przyczynić do rozwoju rzemieślnictwa na jego ziemi a więc także pośrednio, przełoży się to na zarobek dworu.

Z biegiem czasu chmielniccy Żydzi otrzymywali coraz większe przywileje co do drobnej działalności gospodarczej oraz społecznej. Oczywiście z racji ogólnego ustawodawstwa królestwa, musieli płacić odpowiednie, miejscowe daniny na rzecz chrześcijan. Tak było np. jeśli chodzi o zebranie funduszy na budowę katolickiego szpitala w pobliskich Sędziejowicach. Nie zmienia to faktu, że wraz z rozwojem handlu i rzemiosła rosła zamożność tej grupy. Przykładowo w 1775 roku wszystkie domy wokół tutejszego rynku (w liczbie 62), należały do Żydów. Symbolem bogactwa chmielnickiego sztetlu byłą budowa nowej synagogi, przetrwałej do dziś. Wiek XIX, mimo zaboru rosyjskiego, to powolny i trwały rozwój miasteczka. Według spisu statystycznego w 1860 roku, Chmielnik liczył sobie 3488 mieszkańców z czego 2724 Żydów i 'aż’ 764 Polaków. Zaś chmielnickie targi wówczas należały do większych w guberni kieleckiej.

Zmierzch chmielnickiej judaiki

II Wojna Światowa to tak jak w przypadku większości polskich społeczności żydowskich, ich definitywny koniec. Szacuje się, że na ogólną populację ok. 6000 Żydów w gminie, wojnę przetrwało ok. 500. Samo miasteczko poważnie ucierpiało przez niemiecki ostrzał i podpalenia (w większości drewnianej zabudowy). W sumie podczas jesieni 1939 roku, było to m.in. spalonych 178 domów. W 1941 roku utworzono w Chmielniku getto, które obejmowało swoim zasięgiem niemal całą miejscowość. Było to rzadkością, nawet w Generalnej Guberni. Już rok później doszło do jego ewakuacji gdy większość tutejszych Żydów, wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

Dziś w Chmielniku nie mieszka oficjalnie nikt o wyznaniu mojżeszowym. Niemniej jednak, przy pomocy społeczników, tutejszych władz oraz światowej diaspory, pamięć o niegdysiejszych mieszkańcach miasteczka nadal jest pielęgnowana. Będąc tu możemy zajść do odrestaurowanej synagogi, pełniącej dziś funkcje muzealne.

Wiele z powyższych faktów, uzyskałem dzięki stronce, będącej kompendium wiedzy o judaice na polskich ziemiach. To 'Wirtualny Sztetl’: https://sztetl.org.pl/pl Tam też jest zawarta krótka historia Chmielnika.

chmielnik synagoga

Gmina żydowska w Chmielniku została sformowana oficjalnie w 1630 roku, czyli jeszcze w czasach ariańskich. Na zdjęciu dawna chmielnicka synagoga.

chmielnik synagoga
chmielnik synagoga

Synagoga wśród małomiasteczkowej zabudowy.

chmielnik stary dom

Typowa zabudowa prowincji świętokrzyskiej. Nad całością góruje katolicki kościół parafialny.

chmielnik kościół

Na zdjęciu kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny o architekturze barokowej, typowej dla regionu (1783) wraz z osobnym budynkiem bramy/dzwonnicy.

Swego czasu poczyniłem wpis o podobnym miasteczku ale znacznie szerzej bo i miejscówka zacna. Chodzi o Żarki niedaleko Częstochowy:

https://fotowojaze.pl/zarki-jurajski-sztetl/

    • Ania, 24 lipca 2019, 12:24

    Odpowiedz

    Na tych zdjęciach Chmielnik świetnie się prezentuje. Ale naprawdę warto tam zajrzeć. Jest jeszcze kilka interesujących miejsc oprócz tych pokazanych na blogu.

    1. Odpowiedz

      Nie miałem więcej czasu wtedy, może kiedyś.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.