Malbork zna każdy. Instynktownie jest kojarzony z największym na świecie (ponoć) gotyckim zamkiem. Zamkiem, który niegdyś był główną siedzibą Wielkiego Zakonu Krzyżackiego i stolicą państwa krzyżackiego (lata 1309-1457). Jednak jest to pół prawdą, że życie kwitło tylko w obrębie potężnego zespołu warownego. Przecież tuż obok w XIII wieku poczęło wyrastać najprawdziwsze miasto, choć nigdy nie rozrosło się na tyle by przyćmić samą warownię. Tkwiło przez wieki w jej cieniu, by zaniknąć po cichu w czasach nam współczesnych. Chodzi konkretnie o Stare Miasto w Malborku.
Malbork rósł razem z tutejszym zamkiem. Otrzymał lokację miejską w 1286 roku. Z biegiem czasu stał się formalną stolicą Zakonu ale mimo, to nigdy nie rozwinął się do poziomu gospodarczego i ludnościowego tak jak inne miasta regionu (Gdańsk, Elbląg, Królewiec). Faktycznie rolę stolicy pełnił sam zamek, który w szczytowym okresie istnienia, jawił się jako samodzielny organizm funkcjonalny. Tak więc rola Starego Miasta w Malborku i jego przedmieść, spełniała jedynie role służebne, uzupełniającą wobec warowni. Mało tego – terytorialnie samo miasto, w obrębie własnych murów, było porównywalne z terenem zamku (w obrębie zewnętrznego pierścienia obwarowań).
Dzieje Malborka w Rzeczpospolitej oraz Prusach
O zamku malborskim napisano już wiele. O najnowszych dziejach miasta już mniej. A szkoda, bo starego Malborka już nie ma. Niewiele by brakowało ale by też zeszczuplał sam zamek.
W czasach Królestwa Polskiego (od II Pokoju Toruńskiego w 1466 roku, gdy miasto przeszło w poczet Rzeczpospolitej) Malbork dalej spełniał rolę stolicy, lecz nie państwa a nowo powstałego województwa malborskiego. Sam zamek stał się jednym z wojskowych arsenałów Rzeczpospolitej (ochranianych stale przez ok. 200 żołnierzy) oraz siedzibą urzędów wojewódzkich i lokalnych. Ponadto spełniał funkcje mieszkalne oraz magazynowe (m.in. spichrze zbożowe). Zamek uchodził także wówczas – podobnie jak w czasach krzyżackich – za twierdzę niemożliwą do zdobycia. Po raz pierwszy udało się to jednak Szwedom w 1626 roku (wojna polsko-szwedzka).
W 1772 roku Malbork zostaje przejęty przez Prusy, w ramach rozbiorów Polski. XIX wiek to rozwój nowożytnych fortalicji (strategiczna przeprawa przez Nogat w głąb Prus Wschodnich), industrializacja Żuław, doprowadzenie kolei żelaznej (1852). Sprawia to, że nadal miasto się ładnie rozwija i rozrasta. Od przełomu XIX/XX wieku czynione są starania co do remontów samego zamku, w celach turystycznych.
W okresie międzywojennym – po odrodzeniu się Rzeczpospolitej – Malbork przypadł z powrotem Niemcom (jako Marienburg). Przy czym przepływająca tuż obok wielka rzeka Nogat stała się rzeką graniczną, za którą rozciągał się już teren Wolnego Miasta Gdańsk. Z punktu widzenia strategicznego, malborska przeprawa drogowa i kolejowa była najważniejszą w tej części Republiki Weimarskiej i elementami najkrótszej drogi, między Berlinem a dawnymi Prusami Wschodnimi. To, jak i obecność wielkiej średniowiecznej warowni, w której można by się 'okopać’, zaważyło na losie miasta w 1945 roku.
Fotografie zamku
Istotny szczegół wystroju wschodniej fasady zamkowego kościoła w Malborku. To posąg Madonny Malborskiej. Ukończony ok. 1340 roku, był swego czasu jednym z największych dzieł tego typu na świecie. Jego skala (ok. 40 m kw) oraz powierzchnia (mieniąca się złotem, ceramiką, kolorowym szkłem) sprawiały, że przy dobrej pogodzie był widoczny z odległości wielu kilometrów. Madonna całkowicie zniszczona przez Rosjan w 1945 roku, dziś stanowi replikę, umieszczoną z powrotem dekadę temu. Widoczna w tle wieża, także całkowicie się zawaliła w 1945 roku. Właściwie to wszystko widoczne na tym zdjęciu powstało od nowa po wojnie.
Widok zamku od strony Nogatu, chyba najczęściej reprodukowanego w historycznych rycinach oraz fotografiach.
Widok z przeciwległego brzegu rzeki w stronę Starego Miasta. Na pierwszym planie widać postmodernistyczne Centrum Kultury i Edukacji, oddane do użytku w 2016 roku, na starych, średniowiecznych fundamentach tutejszych spichlerzy i domów. W głębi gotycki ratusz (na lewo) i bloki z lat 60. (prawo).
Do dziś zamek malborski nie tworzy miarodajnego zespołu budowlanego. Po zniszczeniach wojennych czasem był chaotycznie uzupełniany różnymi typami cegieł i kamienia, co widać w powyższych wieżach w murze obronnym.
Do dziś dąży się do unifikacji zamkowego budulca. Różne odcienie cegieł to nierzadko wypełnienie wojennych ubytków.
Stare Miasto w Malborku – tragiczny rok 1945
Zimą 1945 roku przeczuwana była powszechnie, przegrana Niemców na froncie wschodnim (radzieckim). Ci do końca ewakuowali swe zasoby militarne oraz ludność cywilną poprzez dwa malborskie mosty nad Nogatem (kolejowy i drogowy). Już uprzednio były zaminowane aby w razie pojawienia się pierwszych czołgów radzieckich w mieście, móc je wysadzić. Przy czym w przypadku Malborka istniała jeszcze możliwość gry na czas. Wystarczyło stosownie obsadzić oddziałami niemieckimi, pokrzyżacki zamek, by związać w walce pierwsze oddziały sowieckie i tym samym dać większą możliwość swobodnej ewakuacji swoim pobratymcom, z reszty Pomorza.
Pierwsze oddziały sowieckie podjechały do Malborka od strony Sztumu (23 stycznia) i niemal natychmiast rozpoczęły ostrzał najbardziej wysuniętych na wschód, punktów strategicznych, miasta – w tym węzła kolejowego (co ciekawe sam dworzec przetrwał) oraz cukrowni. W tym czasie w zamku do walk przygotowywały się niedobitki miejscowej, wehrmachtowskiej jednostki Marienburg. Mimo chronicznych braków w amunicji oraz ludziach (maksymalnie 500 żołnierzy niemieckich), praktycznie już zdemoralizowanych oraz pozostawionych na pastwę losu, przez uciekający Wehrmacht, stanowiły one jakiś sensowny odpór. Oblężenie Malborka trwało w sumie do 10 marca.
Przez ten czas miasto jak i zamek były okresowo bombardowane przez Rosjan. Spowodowało to zniszczenia i wypalenie kamienic w co najmniej 3/4 tkanki budowlanej. W przypadku zamku naturalnie najbardziej zniszczona (około połowa murów) była fasada wschodnia, przy czym już w połowie lutego, prawie wszystkie dachy w zamku już nie istniały.
Koniec oblężenia miasta
Co jest znamienne, most drogowy na Nogacie, został wysadzony dopiero 9 marca. Do końca był utrzymywany na wypadek ewakuacji ostatnich Niemców z zamku i ewentualnego przyjazdu posiłków. Co w ówczesnej sytuacji Rzeszy było już nierealne, choć nie wszyscy o tym wiedzieli, bowiem machina propagandowa Rzeszy przedstawiała szereg owych wydarzeń nie jako trwałą klęskę a chwilowe załamanie frontu. Warto zwrócić uwagę, że stary most drogowy istniał po północnej stronie zamku i miasta, w sąsiedztwie obecnego kolejowego. Po wojnie został odbudowany na przeciwległym końcu starówki.
Przez cały ten czas Armia Czerwona nie sforsowała Nogatu w rejonie miasta, mimo swej liczebnej przewagi. W praktyce oblężenie Malborka podówczas było już tylko aktem desperacji Niemców a z drugiej stronie ukazania prestiżu Armii Czerwonej. Nie miało to specjalnie pokrycia w pragmatyce działań na ówczesnym, pomorskim odcinku frontu. Z jednej strony Armia Czerwona już wcześniej łatwiej sforsowała Wisłę na wyższych jej odcinkach. Zaś Niemcom i tak niewiele to pomogło w ewakuacji. Był to już tylko epizod wykrwawienia się obu stron. W sumie po ok. 500 żołnierzy. Wnet Malbork zostaje przejęty przez administrację polską. Wtedy to już jest tylko kupka gruzu – w sumie ok. 80% miasta poszło do piachu i 30% zamku.
Stare Miasto w Malborku – powojenna odbudowa
Mimo, że oficjalna PRL-owska historiografia niechętnie odwoływała się do dziedzictwa Rzeczpospolitej Jagiellońskiej, to nie dało się przeoczyć w odbudowie narodowego dziedzictwa obiektu jakim był malborski zamek. Także jego germańska geneza (zamek utworzyli Krzyżacy – wcześniej na tych ziemiach nie istniała żadna polska kulturowość) nie przeszkodziła w jego odbudowie. Choć tyle dobrze, gdy sobie wspomnę wiele innych pałaców i zamków, zniszczonych w czasach socjalizmu, u mnie na Śląsku. Do prac rekonstrukcyjnych przystąpiono ochoczo i już w 1961 roku w części pomieszczeń można było otworzyć zamkowe muzeum. Zamek de facto jest w odbudowie po dzień dzisiejszy.
W przypadku miasta, jak w większości miast poniemieckich w powojennych granicach Polski, poszliśmy po najmniejszej linii oporu. W latach 50., po uprzątnięciu gruzów, przystąpiono do budowy bloków z wielkiej płyty w obrębie dawnej, kamienicznej starówki. Stworzono w ten sposób kilka dużych, kaskadowych pseudo-pierzei bloków mieszkalnych, nawiązujących do starej siatki ulicznej i urbanistycznej. Władza ludowa jak i ówczesne kręgi historyczne uznały za stosowne ocalenie części zabudowy pochodzącej – a jakże – z czasów krzyżackich. Niemniej jednak żywo związanych także z dziedzictwem (czy raczej po prostu użytkowanej przezeń) późniejszej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. I tak między bloki wkomponowano z powrotem gotyckie, średniowieczne artefakty – dwie wieże bramowe, kościół, ratusz oraz fragmenty murów miejskich. Stare Miasto w Malborku miało jak widać tyle szczęścia co inne, pomorskie starówki.
Pozostałe zdjęcia ze starówki
Fragment nigdy nie odbudowanych murów zewnętrznych zamku. W tle blok na starówce.
Kolejny istotny zabytek malborskiej starówki. Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela z przełomu XV/XVI wieku. W 1945 roku mocno ucierpiał – m.in. zawaliła się wieża oraz cały dach.
Stare Miasto w Malborku – tu kiedyś był pełnoprawny Rynek, otoczony wiekowymi kamieniczkami. No cóż, był. W tle zamek.
Stary Ratusz wygląda nieco groteskowo wśród powojennej zabudowy. To jeden z najbardziej gotyckich ratuszy na terenie obecnej Polski (do tego Orneta, Kamień Pomorski i parę innych miasteczek). Oddany do użytku w 1380 roku, mimo trzykrotnej modernizacji, zachował swój charakter.
Brama Mariacka (zwana także Sztumską) powstała ok. 1350 roku i była oficjalnym wyjazdem z Malborka w kierunku południowym (do Sztumu i dalej Grudziądza). W międzyczasie posiadła w XIX wieku szachulcowe zwieńczenie a potem spiczasty dach. Po 1945 roku powrócono do oryginalnej formy.
Malborski dworzec kolejowy jakimś trafem uniknął zniszczenia w 1945. Został oddany do użytku w 1891 roku w neogotyckim stylu i jest dziś jednym z piękniejszych na sieci PKP.
Również inne miasta regionu doznały poważnego uszczerbku w zabudowie w 1945 roku. O tym jak odbudowała się gdańska Wyspa Spichrzów można przeczytać w innym, moim poście:
Dodaj komentarz