Tamtego letniego dnia trafiłem do małego (4 tys. mieszkańców) i dość ciekawego miasteczka na Kielecczyźnie – Bodzentyna. Leży na skrzyżowaniu wojewódzkich dróg z Kielc do Starachowic i z Suchedniowa do Nowej Słupi. Miasteczko ulokowało się wieki temu w wydłużonej kotlince, na północ od głównego pasma Gór świętokrzyskich (Łysogór). A dokładnie pomiędzy mniejszymi jednostkami fizjograficznymi – Pasmem Klonowskim a Sieradowickim. Bodzentyn kojarzy mi się z takim typowym miasteczkiem północnej Małopolski. Z zamkiem, zacisznym (wręcz sennym) rynkiem czy drewnianymi domami. Co zatem warto zobaczyć w Bodzentynie?
Fragment Rynku Górnego, historycznego centrum miasta. Na nim Kolumna św. Floriana a dalej miejscowy kościół.
Co warto zobaczyć w Bodzentynie? To kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. Wzniesiony w latach 1440-1452 z fundacji biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego. Mimo, że to późny gotyk, to brak w nim. m.in. strzelistej wieży. Najważniejszym zabytkiem kościelnym jest jego renesansowy ołtarz z 1546 roku, pierwotnie zaprojektowany, jako boczny dla katedry na Wawelu. Uznany za skromny, umieszczony został najpierw w kieleckiej kolegiacie a potem (1728) w Bodzentynie.
Fragment Rynku Górnego.
Bodzentyn – wątek historyczny jako posiadłości biskupiej
Kilka kilometrów na wschód od Bodzentyna leży wieś Tarczek. Pierwotnie to ona stanowiła uposażenie biskupstwa krakowskiego, nadanego mu w XIII wieku, przez króla. Musiała to być lokacja chybiona i z przyczyn mi nieznanych (nie wyczytałem ich w źródłach) siedziba biskupia została z czasem przeniesiona do Bodzentyna, bliżej Łysicy, najwyższego szczytu tutejszych gór. Warto zauważyć, że Tarczek traci tym samym prawa miejskie – posiadał je w latach 1257-1342, co czyni go jednym z miast-widm w polskiej historii.
O Bodzentynie wiemy na pewno, że został wytyczony na tzw. surowym korzeniu, tj. nie było tu wcześniej innej osady. W 1355 roku, w chwili otrzymania uposażenia ziemskiego przez biskupa krakowskiego Bodzanty z rąk króla Kazimierza III Wielkiego, osada potwierdza prawa miejskie. Sam akt lokacyjny nie zachował się, lecz nadanie praw miejskich nie mogło się odbyć wcześniej jak w 1348 roku – roku święceń biskupich Bodzanty.
Posiadłości kościelne przez wieki w północnej Małopolsce – a więc jak dziś historycznie określimy Kielecczyznę – były powszechne. Wolnej ziemi było tu dużo jeszcze w XV wieku. Kościół zaś sprawował szeroko pojętą misję cywilizacyjną oraz chrystianizacyjną na tych terenach. Ponadto umocnienie ideologii i wiary było dość istotne, w rejonie gór, które wtedy uchodziły za święte (ze szczytem Świętym Krzyżem na czele). Taki klucz biskupi był też formą organizacji administracyjnej oraz gospodarczej, skupiającej coraz bardziej powiększający się majątek polskiego Kościoła. Należały do nich np. tysiące hektarów pól, także pośrednio oddanych w dzierżawę chłopstwu, które zobligowane było płacić odpowiednie daniny (zazwyczaj w naturze).
Dalsze dzieje miasteczka
Bodzentyn rozwijał się dość stabilnie przez wieki. Sprzyjały temu nadawane co jakiś czas przywileje gospodarcze, z rąk królewskich. W interesie dworu w Krakowie było to wręcz oczywiste, chcąc związać się z silnym w tamtych czasach sojusznikiem, czyli Kościołem. I tak przykładowo w 1413 roku Władysław Jagiełło potwierdza prawa miejskie i zezwala na organizację dwóch jarmarków miesięcznie. W 1569 roku Zygmunt August zwalnia bodzentyńskich mieszczan z opłacania ceł na terenie całego królestwa. A w 1598 roku zlikwidowany zostaje czynsz łąkowy. Jak wynika z rejestru podatku pogłównego, w 1662 roku, Bodzentyn wykazywał się sporą ilością płatników. Pozostawiał w tyle takie ośrodki jak Kielce czy niedaleki Wąchock (więcej przeczytacie tutaj).
Miasteczko definitywnie zaczyna podupadać, gdy znika jego prawowity właściciel, czyli Kościół. W myśl świeckich, nowożytnych ideałów krzewienia wolności, szereg miast – w tym Bodzentyn – przechodzi w bezpośrednie władanie królestwa. Zresztą już i tak schyłkowego, gdyż dokonuje tego aktu Sejmu Czteroletniego w 1789 roku.
Co warto zobaczyć w Bodzentynie? – inne zdjęcia
Drewniane chałupy przy ul. Słonecznej (dojście do zamku).
Zwarta zabudowa miasteczka dawnej Kongresówki. Główna ul. Kielecka (na lewo).
Kościół p.w. św. Ducha, z I połowy XVIII wieku, zbudowany w miejscu starszego, drewnianego. Spalony doszczętnie w 1917 roku czekał na odbudowę do 2010 roku.
Fragment pl. Żwirki, dziś pełniącego funkcje usługowe i komunikacyjne (przystanek autobusowy). Tu historyczny Dolny Rynek, na wylocie do Starachowic i Ostrowca.
Jeden z istotniejszych zabytków Bodzentyna – oryginalnie zachowana zagroda z XIX wieku, odzwierciedla obejście bogatego chłopa, posiadającego ok. 35 mórg ziemi (ok. 20 ha). Była rozbudowywana przez kilka pokoleń familii Czernikiewiczów. W 1981 roku przejęta przez Muzeum Wsi Kieleckiej, dziś udostępniona do zwiedzenia. Oprócz samego gospodarstwa można podziwiać liczne przedmioty codziennego użytku XIX i XX wieku.
Staruszka w chuście i stara chata. Czego chcieć więcej do zdjęcia? Może przydałby się wóz drabiniasty.
Co warto zobaczyć w Bodzentynie? – oczywiście ruiny zamku
Ruiny bodzentyńskiego zamku, z których pozostały głównie mury skrzydła mieszkalnego. Położony na wzgórzu ponad potokiem Psarką, który tworzył kiedyś pod zamkiem okazały staw.
Zamek powstał w XIV wieku wraz z przejęciem okolicznych wsi przez Kościół. Później, w okresie renesansu i baroku, dwukrotnie przebudowany. Mimo to już po 1640 roku stracił na znaczeniu, w obliczu budowy nowej i większej posiadłości biskupiej w Kielcach.
Bodzentyński zamek był zamiejscową rezydencją biskupią do 1789 roku gdy przeszedł w posiadanie skarbu państwa. Znikł wieloletni właściciel i później obiekt nie miał już szczęścia. Przez jakiś czas funkcjonował jako spichlerz i szpital, by w końcu opuszczony (1815), popaść w ruinę. W 1902 roku uznano go prawnie za zabytek (czy raczej to co z niego zostało) co zapobiegło częściowo dalszej destrukcji oraz samowolnej rozbiórce.
Widok na Bodzentyn z Miejskiej Góry (426 m.n.p.m), będącej szczytem Pasma Klonowskiego Gór Świętokrzyskich. Widać ruiny zamku i kościół. W tle Pasmo Sieradowickie a za nim Starachowice.
Ogólna panorama miasteczka.
Świętokrzyskie obfituje w małe miasteczka. Jesteście tego ciekawi? Zajrzyjcie chociażby tu:
Rzetelny tekst. Naprawdę ładnie ten nasz Bodzentyn wygląda. Niestety, ostatnio „zadbano” o ruiny zamku podpierając je drewnianymi rusztowaniami. Tak więc warto zobaczyć, jak się zmienił ich wygląd.
Jeśli tak można ocalić resztki murów od dalszej degradacji, to cóż.