Przemysłowy Górny Śląsk nierozerwalnie jest związany z wielkimi rodami fabrykanckimi. Część z nich to nowa, kapitalistyczna arystokracja, która zyskała swe bogactwo i pozycję w XIX wieku, dzięki procesom industrializacji i rozwoju górnictwa. Inni stanowili starsze rody, które skorzystały na okazji rozwoju gospodarczego. Przykładowo Donnersmarckowie, bo to o nich będzie dziś post. Dziś tamtych rodzin już tu nie ma. Za to pozostały po nich m.in. wspaniałe siedziby rodowe, jak choćby pałace w okolicy Tarnowskich Gór.
Geneza rodu Donnermarcków i ich krótkie dzieje
Ziemia tarnogórska obfituje w historię ciekawych pałaców. Brynek, Repty, Świerklaniec, Stare Tarnowice, Rybna – to tylko najważniejsze z nich. Zaś trzy pierwsze niegdyś uchodziły za najokazalsze w regionie i jednocześnie zostały stworzone przez tą samą rodzinę. Oprócz będących dziś w kręgu moich zainteresowań należały doń jeszcze inne obiekty m.in. pałace w Siemianowicach Śląskich, Krowiarkach albo w Chałupkach tuż przy granicy z Czechami. Skąd się wzięli na Śląsku?
Przybyli tu ze Spisza w XVII wieku, historycznej krainy na pograniczu polsko-węgierskim (dziś polsko-słowackim). Było to mniej więcej po Wojnie Trzydziestoletniej (1618-1648), gdy cesarz austriacki Habsburg, nadał Donnermarckom szereg ziem na własność, po tym gdy ten nie potrafił spłacić długu wobec nich (w zamian za wsparcie finansowe w wojnie). Jednym z takich majątków ziemskich było bytomskie państwo stanowe na Górnym Śląsku. Wprawdzie Donnersmarckowie już wcześniej parali się handlem na niemałą skalę, to jednak fortunę zyskali przede wszystkim na wydobyciu i obrocie górnośląskimi surowcami. W okolicy Bytomia i Tarnowskich Gór tych nie brakowało – przede wszystkim srebra, cynku i ołowiu. W XIX w. doszedł do tego węgiel.
Z biegiem czasu wraz z mnogością dziedzicznych potomków (w rodzinie rodzili się głównie chłopcy), ród podzielił się na kilka gałęzi. Podstawą w XIX wieku stały się linie bytomsko-siemianowicka oraz tarnogórsko-świerklaniecka. To wtedy do dużego bogactwa doszli Hugo I (z tej pierwszej linii; 1811-1890) oraz Karol Łazarz (druga linia; 1772-1864). Ten drugi wyjątkowo późno doczekał się syna – Guido (1830-1916). Za to on w sposób najtrwalszy zapadł w pamięci Górnoślązaków.
Guido Henckel von Donnersmarck znacznie powiększył majątek rodzinny o kilkadziesiąt zakładów, kopalń oraz wiejskich folwarków. On stworzył huty żelaza w Zabrzu i Siemianowicach Śląskich, które były na przełomie wieków czołowymi dostawcami konstrukcji stalowych w Prusach. Miał pod sobą co najmniej 20 kopalń węgla i rud cynkowo ołowiowych na terenie dzisiejszych Tarnowskich Gór, Bytomia, Zabrza, Rudy Śląskiej czy Piekar Śląskich. Jako pierwszy na Śląsku założył w 1853 roku spółkę akcyjną. Potocznie był odbierany jako człowiek, który nieco zatracił kontakt z rzeczywistością ze względu na swój ogromny majątek. Stąd prześmiewczo Ślązacy go przezywali jako hynkelsmark. W drugiej połowie XIX w. był, po Alfredzie Kruppie, najbogatszym Niemcem.
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Świerklaniec
Zaczynam przegląd od posiadłości świerklanieckiej, która pierwotnie uchodziła za perłę w koronie rodu. W rzeczywistości właściwego pałacu już dawno nie ma ale za to w kompleksie pozostały inne liczne artefakty – 180-hektaoryw park krajobrazowy, kaplica pałacowa, zabudowania folwarczne oraz tzw. Pałac Kawalera.
Wprawdzie Świerklaniec (dziś wieś gminna na wschód od Tarnowskich Gór) była siedzibą linii rodowej, skąd wywodził się Guido, już od XVIII wieku, to jednak geneza obiektu jest o wiek młodsza. Eklektyczny pałac został oddany do użytku w 1876 roku i miał być prezentem dla nowej żony hrabiego – Blanki. Inspirowany był założeniami francuskimi, zaś jego architektem był niejaki Hector Leufel – były nadworny architekt Napoleona III. Przepych oraz jego skala ukuły z biegiem lat nowe określenia na budowlę – jako Mały Wersal albo Wersal Północy. Faktycznie, wśród fabrykanckich posiadłości chyba nie miał sobie żadnych równych na Śląsku.
Ze wszystkich w okolicy musiał skończyć najmarniej. Podczas przechodzenia frontu wschodniego, w 1945 roku dorwali się do niego Rosjanie. Ci ani na moment nie wahali się by go splądrować a pozostałe dzieła sztuki i meble których nie zdołano wynieść – zniszczono. Finalnie pałac spalono. Mimo tu kubatura pałacu była na tyle potężna, że jego kikuty jeszcze przez wiele powojennych lat straszyły w parku. To co dało się oficjalnie odzyskać – m.in. marmurowe posadzki – pojechały na odbudowę Warszawy (w tym m.in. Pałacu Kultury i Nauki). W 1961 roku Wojewódzka Rada Narodowa ostatecznie zadecydowała o wysadzeniu w powietrze ruin (podobno przy niewiedzy wojewódzkiego konserwatora zabytków), tym samym na zawsze grzebiąc ów jaskrawy symbol niemieckości na śląskiej ziemi.
Fotografie
Park w Świerklańcu koło Tarnowskich Gór jest na tyle zróżnicowany, że planuję kiedyś zrobić na jego temat obszerniejszy artykuł.
(kliknij by powiększyć zdjęcie)
Wszystkie zdjęcia w dzisiejszym poście powstały jesienią. To dobry czas na szwędanie się po górnośląskich, przypałacowych założeniach parkowych.
Pałac w 1938 roku. Fotografia z Archiwum Cyfrowego NAC, za pośrednictwem strony polska-org.
Dziś stary Mały Wersal, można podziwiać tylko na fotografiach, w tym na parkowych tablicach informacyjnych.
Pałac Kawalera to najbardziej charakterystyczny z budynków stojących w parku. Dziś potocznie mówi się o nim jako pałacu świerklanieckim, choć nie stanowił on nigdy jego części składowej. Został wybudowany osobno jako dom noclegowy dla gości hrabiego (gościł tu m.in cesarz Prus – Wilhelm II). Dziś mieści się tu hotel i restauracja.
Prawdziwą ozdobą parku jest neogotycka kaplica Donnersmarcków. Uwagę zwraca mniejsza kaplica po lewej – tam była pierwotnie krypta grobowa rodu.
Mało kto wie ale w obręb parku w świerklanieckiego był włączony mały zamek, o genezie XIV-wiecznej. Mało tego – był pierwszą formalną siedzibą Donnersmarcków na Śląsku. Skończył tak samo jak sąsiedni pałac w 1945 roku. Dziś ślad w terenie znaczą fundamenty, sucha fosa i kamienny mostek nad nią (na zdjęciu). Tej historii przyjrzę się niebawem w innym artykule.
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Nakło Śląskie
Kolejnym zabytkiem ziemi tarnogórskiej jest pałac w Nakle Śląskim. To duża wieś leżąca dokładnie pomiędzy miastem a Świerklańcem. Tutaj hrabia wzniósł obiekt, który częściowo spełniał funkcje mieszkalne a częściowo był zarządem okolicznych dóbr. Został oddany do użytku w 1856 roku w stylu neogotyckim. Po drugiej stronie szosy (dziś DK nr 78) rozwijał się folwark, którego zabudowania stoją do dziś.
Pałac pozostawał w zarządzie Donnersmarcków, tak jak pozostałe, do 1945 roku. I to pomimo, że w międzyczasie znajdował się na terenie innego państwa. Pamiętajmy, że majątek hrabiowski został podzielony w 1922 roku, gdy Śląsk przecięła nowa granica pomiędzy Niemcami a odrodzoną Polską. I tak powiat tarnogórski (wraz z Nakłem i Świerklańcem) przypadł II RP. Z drugiej strony w Niemczech pozostały np. miasto Bytom oraz wieś Brynek. By nie szkodzić żywotnym interesom gospodarczym obu stron (mimo przegranej wojny, kapitału niemieckiego nadal region potrzebował), powoływano np. międzynarodowe spółki-córki.
Ten obiekt przetrwał wojnę praktycznie nie ruszony. W PRL funkcjonowała tu szkoła rolnicza. Od 2013 roku ma tu siedzibę Śląskie Centrum Kultury.
Widok od strony wjazdu.
Widok od strony parku.
Widok przez bramę pałacową w kierunku nakielskiego kościoła parafialnego.
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Brynek
Gdy podążamy szosą Tarnowskie Góry – Lubliniec (DK nr 11 Śląsk – Wielkopolska) w małej wiosce w gminie Tworóg, z ledwością możemy dojrzeć za szpalerem drzew i krzewów, kolejny imponujący obiekt. To pałac w Brynku.
Pierwotnie majątek brynecki należał do rodu Verdugo a potem von Rosenthalów, którzy wznieśli tu swoją siedzibę rodową w 1829 roku. Po śmierci ostatniego dziedzica, nowym nabytkiem zainteresował się – jakżeby inaczej – hrabia Guido. Tan stwierdził – z typową dla siebie pragmatyką – że stary obiekt jest mało użyteczny i skromny, dlatego nakazał jego rozbiórkę. Obecny pałac wzniesiono w 1905 roku (tak, w ciągu niecałego roku). Pierwotnie był przeznaczony na siedzibę rodowej linii siemianowickiej. Było to też dogodne miejsce na organizacje polowań, wyruszających w rozległe Lasy Lublinieckie. Obok, także w tamtym okresie, powstały zabudowania gospodarcze i mieszkalne dla pracowników folwarku. Najbardziej charakterystycznym punktem zespołu gospodarczego jest okrągła wieża bramowa o funkcji obserwatorium, wieży wodnej oraz zegarowej.
W 1945 roku choć częściowo splądrowany, budynek przetrwał. W PRL założono w jego murach szkołę Technikum Leśnego wraz z internatem i stan ten trwa do dziś. Mimo to teren nie jest zamknięty i można tu swobodnie spacerować.
Fotografie
Najbardziej klasyczny widok od strony paradnej. Pałac brynecki to zwarta bryła, symetryczna, pokreślona wysoki, łamanym dachem oraz dwoma wieżami z cebulastymi hełmami. Z lewej, łamiąc nieco symetrię kompleksu, dodano prywatną kaplicę rodu.
Pałac w Brynku jest mieszanką stylu, gł. baroku i rokoko. Zwracają uwagę m.in. cebulaste hełmy wieżowe, mansardowy dach (łamany) oraz liczne lukarny (okienka w poddaszu). Z lewej, za drzewem, stoi odrębny budynek pałacowej kaplicy.
Widok z drugiej strony, od podjazdu.
Zabudowania folwarczne z przełomu XIX/XX wieku, w tym charakterystyczna wieża w narożu kompleksu.
Wieża widoczna od strony lasu i wylotu historycznego traktu w kierunku Tarnowskich Gór. Na wjazdem – kartusz herbowy.
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Stare Tarnowice
W jednej z dzielnicy miasta – Starych Tarnowicach – stoi wcale okazały obiekt. Choć renesansowy zamek jest XVII-wiecznym dziełem rodu Wrohemów, to przez szereg lat (1822 – 1945) właścicielami posiadłości oraz podległego mu folwarku, byli Donnsersmarckowie. Obecnie zamek mieści Centrum Sztuki i Rzemiosła Dawnego
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Repty Śląskie
Pałac w tarnogórskiej dzielnicy Repty Śląskie to kolejna inicjatywa tarnogórsko-świerklanieckiej linii Donnersmarcków. Powstał jako wygodna podmiejska rezydencja w 1898 roku w stylu neorenesansowym. Wybudowano go w lesie, który dodatkowo przekształcono częściowo na potrzeby parku krajobrazowego. Pałac spalili Rosjanie w 1945 roku. Zniszczony obiekt został ostatecznie wysadzony w powietrze w 1966 roku, zgodnie z antyniemiecką retoryką władz PRL. A więc historia się powtarza. W jego miejscu dekadę później wybudowano szpital – Górnośląskie Centrum Rehabilitacji.
Pałac w 1938 roku. Fotografia z Archiwum Cyfrowego NAC, za pośrednictwem strony polska-org.
Dawny podjazd do pałacu, na zdjęciu budynki kompleksu szpitalnego z lat 70.
Dawna kordegarda czyli stróżówka przy wjeździe do parku pałacowego (w prawo, poza kadrem).
Jesień w repeckim parku.
Jedyny duży obiekt który przetrwał po repeckim założeniu to przebudowana masztalarnia (dawne pomieszczenia służby oraz stadnina koni). Najbardziej charakterystycznym elementem jest wieża w tle (podobnie jak w Brynku).
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Dwór Karłuszowiec
Karłuszowiec to niegdyś odrębna osada tuż pod Tarnowskimi Górami, dziś wskutek rozrostu miasta to bliskie sąsiedztwo centrum. Około 1690 roku powstał tu majątek z dworem, następnie zakupiony przez hr. Franza Ludwiga Henckel von Donnersmarck z bytomskiej linii rodu. Przez pewien czas spełniał funkcje typowo mieszkalne, by w 1863 roku stać się siedzibą zarządu dóbr hrabiowskich. W okresie międzywojennym ulokowana tu była siedziba spółki, która zarządzała hrabiowskim majątkiem, pozostałym po polskiej stronie (Tarnowskie Góry w 1918 r. przypadły Polsce, o czym już pisałem – przyp. autora).
Pałace w okolicy Tarnowskich Gór – Zielona
By uzupełnić tą imponującą listę nie sposób na koniec nie wspomnieć o mocno zapomnianym pałacyku w Zielonej koło Kalet (niedaleko szosy DW nr 908 Tarnowskie Góry-Częstochowa). Powstały w 1861 roku pałacyk myśliwski był bazą wypadową dla rodu Donnersmarcków, którzy w okolicznym zwierzyńcu (liczącym ponad 6 tys. ha) polowali na zwierzynę. Bywali tu znakomici goście – na bażanty polował sam ówczesny cesarz niemiecki – Wilhelm II. Obiekt mocno podupadł w PRL-u gdy stanowił część terenowego Ośrodka Transportu Leśnego. Został odrestaurowany w 2020 roku.
Zdjęcie pałacu sprzed remontu.
Czy wiecie gdzie w Polsce znajduje się region zwany obiegowo polską Doliną Pałaców i Ogrodów? Zapraszam tutaj:
Dodaj komentarz